Εν μέσω παγκόσμιας κρίσης για τον κορωνοϊό ο Yuval Noah Harari δημοσίευσε άρθρο στους Financial Times για την επόμενη μέρα (“The World after Coronavirus”). Γενικά μου αρέσουν τα κείμενα του Harari – τόσο πολύ, που χρησιμοποίησα παραδείγματα από το βιβλίο του Sapiens σε νομικό άρθρο μου για να υποστηρίξω ότι πρέπει να δώσουμε νομική προσωπικότητα στο λογισμικό. Επίσης, βιβλία του έχω δωρίσει σε φίλους μου – κάτι που γενικά αποφεύγω επειδή θεωρώ το βιβλίο κακό δώρο. Με όλα αυτά θέλω να πω ότι έχω θετική προδιάθεση για τον συγγραφέα.
Όμως το άρθρο του με απογοήτευσε βαθιά. Σε αυτό περιγράφει ένα δυστοπικό μέλλον, όπου οι κυβερνήσεις θα χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες για να μας παρακολουθούν συνεχώς και εν αγνοία μας. Γράφει για παράδειγμα ότι (από την ελληνική μετάφραση του άρθρου) «τα τελευταία χρόνια κυβερνήσεις και εταιρείες χρησιμοποιούν τις πιο εξελιγμένες τεχνολογίες για την παρακολούθηση και τη χειραγώγηση ανθρώπων. Ωστόσο, εάν δεν προσέξουμε, η επιδημία μπορεί να σηματοδοτήσει μια σημαντική καμπή στην ιστορία της παρακολούθησης. Όχι μόνο επειδή θα μπορούσε να λειάνει το δρόμο για την ανάπτυξη εργαλείων μαζικής επιτήρησης σε χώρες που τις έχουν απορρίψει μέχρι τώρα, αλλά ακόμη περισσότερο επειδή σηματοδοτεί μια δραματική μετάβαση από την επιδερμική στην λεπτομερή παρακολούθηση».
Η κινδυνολογία του δεν σταματά όμως εδώ: «Μέχρι τώρα, όταν το δάχτυλό σας άγγιζε την οθόνη του έξυπνου κινητού σας που είχατε κι έκανε κλικ πάνω σε ένα σύνδεσμο, η κυβέρνηση ήθελε να μάθει που ακριβώς «κλικάρατε». Αλλά με την πανδημία του κορωνοϊού μετατοπίζεται η εστίαση του ενδιαφέροντος. Τώρα η κυβέρνηση θέλει να γνωρίζει τη θερμοκρασία του δακτύλου σας και την αρτηριακή πίεση κάτω από την επιδερμίδα του».
Ποια η λύση; Τι πρέπει να κάνουμε στο μέλλον; «Ασφαλώς θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τις νέες τεχνολογίες, όμως αυτές θα πρέπει να ενδυναμώσουν τους πολίτες. Είμαι υπέρ της παρακολούθησης των δεδομένων μου υγείας όμως τα δεδομένα αυτά δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να δημιουργήσουν μια παντοδύναμη κυβέρνηση. Αντίθετα, θα πρέπει να δώσουν σε εμένα τη δυνατότητα να κάνω ενημερωμένες προσωπικές επιλογές αλλά και να ζητήσω από τις κυβερνήσεις να λογοδοτήσουν για τις επιλογές τους.»
Σε ό,τι υποστηρίζει παραπάνω ο Harari κάνει λάθος ξανά και ξανά: Ούτε στο μέλλον θα έρθει η δυστοπία που περιγράφει – όχι τουλάχιστον στην Ευρώπη. Ούτε οι άνθρωποι ποτέ θα φτάσουν στο ιδανικό επίπεδο να αξιολογούν επιστημονικά δεδομένα και να δρουν με βάση τη λογική.
Σε σχέση με τη δυστοπία του Harari, κάποιος πρέπει να του εξηγήσει για τον Γενικό Κανονισμό για τα Προσωπικά Δεδομένα (General Data Protection Regulation, GDPR στα ελληνικά) και γενικά για την προστασία της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων στην Ευρώπη. Λυπάμαι που εκφράζομαι έτσι για γνωστό επιστήμονα και άνθρωπο που θεωρεί ότι τη λύση την δίνει πάντα η επιστήμη όμως αυτή τη φορά διέπραξε το θεμελιώδες λάθος να γράψει για τομείς που δεν γνωρίζει και για τους οποίους δεν ενδιαφέρθηκε να μάθει.
Με λίγα λόγια: Η δυστοπία του Harari δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα οργουελιανό 1984, επικαιροποιημένο με κορωνοϊό. Όλα μα όλα αυτά που φοβάται ο Harari τα αντιμετωπίζουμε στην Ευρώπη αποτελεσματικά με νόμους και δικαστικές αποφάσεις εδώ και πενήντα περίπου χρόνια. Αποκορύφωμα όλης αυτής της νομικής ιστορίας, που έγινε πλέον κοινωνική κουλτούρα, είναι ο GDPR. Οι λύσεις του νομοθέτη είναι, αν μου επιτρέπετε, σοφές: Αναγνωρίζει και τις καταστάσεις ανάγκης, και την προστασία της δημόσιας υγείας, και την προστασία των προσωπικών δεδομένων (που πλέον είναι, στην Ευρώπη, θεμελιώδες δικαίωμα του ατόμου). Προβλέπει σταθμίσεις και εξισορροπεί συγκρουόμενα συμφέροντα και επιδιώξεις. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο τα αρμόδια όργανα, οι εθνικές Αρχές Προστασίας Δεδομένων και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, έχουν ήδη εκδώσει οδηγίες για τον ιό και είναι σε ετοιμότητα να επέμβουν.
Νομικά, επομένως, όλα είναι υπό έλεγχο. Κανένας λόγος ανησυχίας. Το νομικό σύστημα στην Ευρώπη υπάρχει και λειτουργεί άριστα για την ώρα. Κανένας λόγος ανησυχίας ούτε, πολύ περισσότερο, κινδυνολογίας και τρομοκράτησης των πολιτών.
Τα νομικά λάθη του Harari είναι απανωτά και πολύ σοβαρά. Όσον αφορά την Ευρώπη υπάρχει ο GDPR, επομένως έκανε λάθος που δημοσίευσε το άρθρο του σε ευρωπαϊκή εφημερίδα (ακόμα και σε συνθήκες Brexit ο GDPR για την ώρα ισχύει). Ανησυχεί για το Ισραήλ και τα συστήματα παρακολούθησης που πιέζει να χρησιμοποιηθούν ο πρωθυπουργός του, όμως το Ισραήλ είναι από τις ελάχιστες χώρες που έχουν «αντίστοιχο» επίπεδο προστασίας με αυτό της Ευρώπης επομένως θεωρώ ότι η ισραηλινή Αρχή Προστασίας Δεδομένων θα αντιδράσει (αλλιώς θα πρέπει να αντιδράσουμε εμείς στην Ευρώπη εναντίον του). Τέλος, προτείνει ένα «παγκόσμιο σχέδιο ανταλλαγής πληροφοριών», αγνοώντας ότι οι διεθνείς διαβιβάσεις προσωπικών δεδομένων είναι ένας τομέας όπου ο GDPR είναι ιδιαίτερα αυστηρός.
Συνολικά επομένως κατά τη γνώμη μου ο Harari έγραψε για κάτι που δεν γνώριζε και ούτε ενδιαφέρθηκε να μάθει. Έκανε συρραφή πληροφοριών που γνωρίζουμε (smartphones, wearables, internet of things) και αντιμετωπίζουμε νομικά στην Ευρώπη για τουλάχιστον μια δεκαετία για να μεταδώσει μια εικόνα πανικού και κινδυνολογίας. Αγνόησε το νομικό πλαίσιο, προσβάλλοντας έτσι όλους τους νομικούς λειτουργούς που κάθε μέρα (και εκτός κορωνοϊού) κοπιάζουν γι αυτό (και, επαίρομαι, ότι μέχρι σήμερα έχουν κάνει καλή δουλειά για όλους μας!).
Τέλος, δεν μπορώ παρά να σημειώσω (φεύγοντας τώρα εγώ από τον δικό μου τομέα και πηγαίνοντας στον δικό του) ότι η λύση που προτείνει είναι ανεδαφική και ουτοπική: Ενημερωμένοι πολίτες με επιστημονικά δεδομένα που θα τα αξιολογήσουν και θα κάνουν το σωστό; Αλήθεια τώρα; Η ανθρώπινη ιστορία αυτό τον δίδαξε; Ή μήπως η εμπειρία του από τον κορωνοϊό; Με τους συμπολίτες μας σε όλη την Ευρώπη να βγαίνουν για καφέ, συναυλίες, εκδρομές και διαδηλώσεις σαν να μην συμβαίνει τίποτα; Ενώ επισήμως είχαμε ήδη πανδημία; Αλήθεια τώρα, η λύση είναι κάθε άνθρωπος να σκεφτεί και να αποφασίσει μόνος του το σωστό; Που; Σε αυτόν τον πλανήτη ή κάπου αλλού;
Η λύση, που αγνόησε ο Harari, υπάρχει, είναι μια, και δεν είναι άλλη από τον νόμο. Νόμος επιβάλλει πότε και πως προστατεύονται τα προσωπικά δεδομένα. Νόμος επιβάλλει τι και για πόσο μπορεί να συμβεί όποτε υπάρξει ανάγκη, και ποιος είναι αρμόδιος να την κηρύξει. Νόμος επιβάλλει τη συμπεριφορά καθενός από εμάς, αφού είναι γνωστό σε όλους (εκτός ίσως από τον Harari και άλλους ρομαντικούς) ότι οι άνθρωποι ποτέ δεν θα κάνουν αυτοβούλως «το σωστό», ειδικά σε περιόδους ανάγκης.
Για όσους σαν τον Harari δεν γνωρίζουν και ανησυχούν τους προτείνω να ξεκινήσουν από τα βασικά, τουλάχιστον για την Ευρώπη: Πριν από 300 περίπου χρόνια ο βασιλιάς της Πρωσίας (Frederik II, the Great) περνούσε τα καλοκαίρια του στα θερινά του ανάκτορα όμως ένας μύλος του εμπόδιζε τη θέα. Ζήτησε να τον αγοράσει, όμως ο μυλωνάς αρνήθηκε να του τον πουλήσει. Όταν ο βασιλιάς απείλησε να τον αποκτήσει με τη βία ο μυλωνάς του έδωσε, σύμφωνα με τον μύθο, μια απάντηση που έμεινε για πάντα στην ιστορία: «Ναι, αλλά υπάρχουν δικαστές στο Βερολίνο!», οι οποίοι πράγματι τελικά τον δικαίωσαν. Προτείνεται ηρεμία, επομένως, κύριε Harari, και ψυχραιμία – και ίσως, αν μου επιτρέπετε, και λίγο διάβασμα παραπάνω τώρα τις ώρες της αναγκαστικής σχόλης.
* O Βαγγέλης Παπακωνσταντίνου είναι Καθηγητής Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Βρυξελλών & Δικηγόρος, MPlegal Εταιρεία Δικηγόρων
